PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐỌC HIỂU VĂN BẢN VĂN HỌC CHO HỌC SINH THPT THÔNG QUA HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC TÍCH HỢP – SÁNG TẠO

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục hiện nay, môn Ngữ văn được xác định là môn học giữ vai trò đặc biệt trong việc hình thành nhân cách, bồi dưỡng tâm hồn và phát triển năng lực ngôn ngữ cho học sinh. Chương trình GDPT 2018 đã chuyển trọng tâm từ truyền thụ kiến thức sang phát triển năng lực, đặc biệt nhấn mạnh năng lực đọc hiểu như một năng lực cốt lõi của môn học. Tuy nhiên, thực tiễn dạy học tại trường THPT cho thấy học sinh còn gặp nhiều khó khăn khi tiếp nhận văn bản văn học: kĩ năng phân tích chưa sâu, tính chủ động trong đọc hiểu còn hạn chế, việc liên hệ kiến thức liên môn còn mờ nhạt, và thói quen đọc sáng tạo chưa được hình thành rõ rệt.

Những hạn chế này khiến giờ học Ngữ văn đôi khi trở nên nặng nề, thiếu hấp dẫn; học sinh tiếp thu tri thức theo hướng ghi nhớ một chiều thay vì tự mình khám phá và cảm thụ. Do đó, việc nghiên cứu và đề xuất những biện pháp phát triển năng lực đọc hiểu thông qua các phương pháp dạy học hiện đại, tích hợp và sáng tạo là yêu cầu cấp thiết, góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Ngữ văn trong nhà trường hiện nay.

Năng lực đọc hiểu giữ vai trò đặc biệt quan trọng trong dạy học Ngữ văn bởi đây không chỉ là khả năng nhận biết nội dung văn bản mà còn là quá trình học sinh huy động kiến thức, trải nghiệm và tư duy để phân tích, đánh giá và sáng tạo. Trong Chương trình GDPT 2018, đọc hiểu trở thành trục xuyên suốt của môn học, là nền tảng để học sinh phát triển năng lực ngôn ngữ và năng lực thẩm mĩ. Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy năng lực này ở học sinh THPT vẫn còn nhiều hạn chế. Nhiều em tiếp cận văn bản theo lối học thuộc, thiên về ghi nhớ thông tin mà thiếu chiều sâu phân tích. Việc tự phát hiện vấn đề, đặt câu hỏi khi đọc hay đưa ra cách hiểu cá nhân còn mờ nhạt. Ngoài ra, học sinh chưa có thói quen kết nối kiến thức liên môn, dẫn đến việc lý giải văn bản thiếu tính tổng hợp. Một bộ phận học sinh ít tham gia hoạt động sáng tạo, dẫn đến giờ học văn chưa tạo được sự lôi cuốn và kích thích trí tưởng tượng.

Để phát triển năng lực đọc hiểu một cách hiệu quả, trước hết cần đổi mới phương pháp và quy trình tổ chức hoạt động đọc. Giáo viên cần tạo nên một môi trường học tập mở, khuyến khích học sinh chủ động khám phá văn bản. Quá trình đọc hiểu nên bắt đầu từ việc khơi gợi hứng thú bằng hình ảnh, âm nhạc hoặc tình huống đời sống, giúp học sinh bước vào văn bản với sự tò mò tích cực. Tiếp đó, học sinh cần được tiếp cận văn bản qua hoạt động nhóm, thảo luận, tái hiện và phân tích, từ đó hình thành hiểu biết sâu sắc về nội dung và nghệ thuật. Giai đoạn lý giải – đánh giá cũng cần được thực hiện theo hướng mở rộng chiều liên tưởng, khuyến khích học sinh trình bày quan điểm cá nhân, so sánh với các văn bản khác hoặc liên hệ với những vấn đề xã hội hiện nay. Sau cùng, hoạt động vận dụng sáng tạo cần được tổ chức nhằm tạo cơ hội để học sinh “biến” hiểu biết thành sản phẩm cá nhân như poster, đoạn phim ngắn, nhật kí nhân vật hay tranh minh họa. Đây là bước giúp kiến thức thấm sâu và bền vững trong quá trình học văn.

Trong quá trình dạy học, việc tích hợp kiến thức liên môn đóng vai trò quan trọng giúp học sinh có cái nhìn toàn diện và sâu sắc về văn bản. Khi tìm hiểu các tác phẩm thuộc giai đoạn chiến tranh, giáo viên có thể tích hợp kiến thức lịch sử để tái hiện bối cảnh; khi phân tích thơ thiên nhiên, sự hỗ trợ của kiến thức địa lý giúp học sinh hiểu hơn về không gian nghệ thuật; những tác phẩm bàn về đạo đức – nhân cách lại phù hợp để liên hệ với Giáo dục công dân. Việc tích hợp nghệ thuật như âm nhạc, hội họa càng làm tăng hiệu quả cảm thụ, khiến giờ học văn trở nên giàu cảm xúc và gần gũi hơn với học sinh. Sự tích hợp hợp lý không chỉ làm sáng tỏ ý nghĩa văn bản mà còn giúp học sinh phát triển tư duy đa chiều, biết kết nối giữa văn học và đời sống.

Một yêu cầu quan trọng khác là đổi mới hoạt động đọc sáng tạo. Học sinh cần được trải nghiệm các hình thức đọc mở rộng như đọc phân vai, diễn lại một đoạn truyện, xây dựng nhật kí nội tâm cho nhân vật, viết lại câu chuyện theo một điểm nhìn khác, mô phỏng biểu tượng nghệ thuật bằng tranh hoặc sơ đồ hình ảnh. Thông qua đó, các em bước ra khỏi lối đọc thụ động, biến văn bản thành chất liệu để sáng tạo và bày tỏ quan điểm cá nhân. Đây cũng là cơ hội để học sinh phát triển tư duy hình tượng – một yếu tố quan trọng trong năng lực thẩm mĩ.

Cuối cùng, kiểm tra – đánh giá cần được thực hiện theo hướng phát triển năng lực. Thay vì đánh giá nặng về tái hiện kiến thức, giáo viên nên xây dựng hệ thống câu hỏi mở, cho phép nhiều phương án trả lời khác nhau. Sản phẩm học tập cần được đánh giá dựa trên rubric rõ ràng, công bằng và minh bạch. Khi học sinh được đánh giá bằng nhiều hình thức như bài viết, trình bày, sản phẩm sáng tạo, video hay tranh minh họa, các em sẽ có nhiều cơ hội bộc lộ năng lực, từ đó hình thành sự tự tin và hứng thú hơn với môn học. Chính cách đánh giá đa dạng này giúp phát triển toàn diện năng lực đọc hiểu, đồng thời khuyến khích học sinh đọc với tâm thế chủ động và sáng tạo.

Phát triển năng lực đọc hiểu văn bản văn học cho học sinh THPT là nhiệm vụ quan trọng và cấp thiết đối với môn Ngữ văn trong giai đoạn đổi mới hiện nay. Khi giáo viên mạnh dạn đổi mới phương pháp, tạo cơ hội cho học sinh khám phá và đưa ra cách hiểu của riêng mình, giờ học Văn trở nên sinh động, giàu cảm xúc và hướng đến đúng bản chất của việc đọc – nghĩ – sáng tạo. Đồng thời, năng lực đọc hiểu được bồi dưỡng một cách toàn diện sẽ giúp các em không chỉ học tốt môn Ngữ văn mà còn phát triển tư duy, hình thành nhân cách và bồi dưỡng tâm hồn. Giờ học Ngữ văn vì thế không chỉ là quá trình tiếp nhận tri thức, mà còn là hành trình nuôi dưỡng cái đẹp, gieo vào tâm hồn học sinh tình yêu cuộc sống, tình yêu con người.

GV: Lý Thị Kim Ngoan